حسابداری همزاد تمدن است و به اندازه تمدن بشری قدمت دارد. این ارتباط و همبستگی باعث شده تحولاتی بنیادی که در جریان پیشرفت و توسعه تمدن‌ها رخ داده بتواند مبنای خوبی برای دوره‌بندی پیشرفت حسابداری نیز قرار بگیرد.
دوران باستان
آثار و شواهدی که از تمدن‌های شناخته شده باستانی به دست آمده نشان می‌دهد که توسعه اولیه حسابداری به بین‌النهرین باستان برمی‌گردد و ارتباط تنگاتنگی با تحولات نوشتن، شمارش و پول دارد. همچنین شواهدی از اشکال اولیه دفترداری در ایران باستان و سیستم‌های حسابرسی اولیه توسط مصریان باستان و بابلی‌ها وجود دارد. در روم و یونان باستان حسابداری پیشرفته‌تری وجود داشت و نوعی حساب جمع و خرج تنظیم میشد؛ فهرست تفصیلی از دریافت‌ها و پرداخت‌ها بر حسب پول، وزن یا مقیاس دیگری تهیه میشد که جمع آن دو مساوی بود. (حسابداری یک طرفه)
این نوع حسابداری تا قرون وسطی دوام یافت. حسابداری باستانی تنها جنبه‌های محدودی از فعالیت‌های مالی را در بر می‌گرفت و با سیستم جامعی که کلیه عملیات مالی حکومت را ثبت و ضبط کند و به نگهداری حساب معاملات تجاری بپردازد فاصله زیادی داشت.
عصر رنسانس و سرمایه‌داری
از دوران باستان تا اواخر قرون وسطی، تغییر اساسی در جهت تبدیل حسابداری به یک سیستم جامع صورت نگرفت و تنها پیشرفت قابل ذکر، گسترش دامنه نگهداری حساب برای عملیات‌های مختلف بود.
از اوایل قرن سیزدهم، تغییراتی در اداره شهر و جمهوری‌های ایتالیا رخ داد که فضای سیاسی-اقتصادی مناسبی را برای رشد تجارت فراهم آورد. بدین‌شکل که در این سرزمین‌ها، هیچ مانعی در راه تجارت آزاد حتی تجارت با سرزمین‌های دور وجود نداشت. این موضوع، زمینه را برای کامل‌تر شدن حسابداری آماده کرد.
در قرون سیزدهم و چهاردهم، همزمان با رشد بازرگانی، اقتصاد پولی و بانکداری پیشرفت زیادی در تکنیک نگهداری حساب به وجود آمد. بزرگتر شدن اندازه موسسات، رواج معاملات نسیه و دیگر عوامل موجب شد که دیگر یک شخص به تنهایی نتواند امور مؤسسه بزرگی را اداره کند و این امر ابداع یک سیستم حسابداری نوین و کامل‌تر را ضروری ساخت.
در نیمه قرن سیزدهم حسابداران ایتالیایی متوجه این نکته شدند که برای ثبت برخی از رویداد‌های مالی، به دو حساب متفاوت نیاز است که این موضوع، اولین جرقه حسابداری دوطرفه در دنیا بود.
در اوایل قرن چهاردهم، دو اصطلاح بدهکار و بستانکار کاملا متداول گردید. از دیگر پیشرفت‌های قرن چهاردهم می‌توان به ابداع شکل دوطرفه حساب، آغاز حسابداری جنسی با نگهداری حسابی جداگانه برای هر محموله از کالای خریداری شده و همچنین استفاده از حساب سود‌و‌زیان اشاره کرد.
در نهایت، تحت تاثیر این ابداعات و تغییرات، سیستم دفترداری دوطرفه به آرامی در چند جمهوری کوچک ایتالیا زاده شد و به مرور زمان تکمیل شد. گسترش فن دفترداری دوطرفه به سراسر اروپا مرهون انتشار کتاب ریاضیاتی است که “لوکا پاچیولی”، پدر علم حسابداری، به سال ۱۴۹۴ تألیف کرده است. این کتاب اولین توصیف مدون از حسابداری دو طرفه است. در ادامه حسابداری دوطرفه تا اواخر قرن هفدهم در اغلب کشورهای اروپایی رواج یافت.
از قرن شانزدهم تا عصر حاضر به رغم تحولات شگرف اقتصادی-اجتماعی و دگرگونی و پیچیدگی و توسعه معاملات و سازمان‌های تجاری، عناصر اصلی سیستم دفترداری دوطرفه همچنان بدون تغییر باقی مانده است.
انقلاب صنعتی
در طول قرن هیجدهم، سیستم ثبت دوطرفه که به دلیل ابداع آن در ایتالیا، سیستم حسابداری ایتالیایی نیز نامیده میشد به سرعت در سراسر اروپا رواج یافت اما این موضوع تنها تغییر بزرگ این دوره نبود. اروپای قرن هیجدهم آبستن تحولی بسیار شگرف بود. انقلاب صنعتی در نیمه دوم این قرن شروع و تا پایان نیمه اول قرن نوزدهم ادامه پیدا کرد و تحولات وسیع اقتصادی و اجتماعی را در پی داشت. بارزترین عرصه تحول در انقلاب صنعتی، قرار گرفتن ماشین در خدمت تولید بود که شیوه تولید را از تولید دستی به تولید کارخانه‌ای متحول کرد.
پیدایش و رشد کارخانه‌های بزرگ و کوچک با توانایی ساختن کالاهای همسان به مقدار زیاد، در مدت کوتاهی باعث زوال صنایع دستی و همچنین رقابت بین کارخانه‌داران شد. وجود رقابت، نیاز به آگاهی از بهای تمام شده محصول را ایجاب نمود و در پاسخ به این ضرورت، نوعی دفترداری صنعتی یا دفترداری هزینه‌یابی که بعدها حسابداری صنعتی نامیده شد ابداع گردید.
در گذر زمان افزایش تولید و شدت گرفتن رقابت بین واحدهای صنعتی، به پیدایش مفهوم مدیریت علمی انجامید که در نهایت با توسعه و تکامل این مفهوم، امکان اتخاذ تصمیمات درست بر اساس اطلاعات موجود تسهیل گردید. امروزه این رشته از حسابداری، حسابداری مدیریت نامیده می‌شود.
شرکت‌های سهامی
به دنبال انقلاب صنعتی، دامنه عملیات تولیدی گسترده شد و کارخانه‌های بزرگ و بزرگتر ایجاد و طرح‌های عظیم صنعتی مانند احداث شبکه‌های سراسری راه‌آهن به اجرا گذاشته شد. انجام اینگونه عملیات به سرمایه‌های پولی بزرگی نیاز داشت که از امکانات مالی یک یا چند سرمایه‌گذار فراتر بود. به همین دلیل با بهره‌برداری از دو دستاورد بزرگ و مفید سرمایه‌داری صنعتی یعنی سازماندهی و همکاری، شرکت‌های سهامی تشکیل و تأمین مالی طرح‌های بزرگ صنعتی امکان‌پذیر شد.
شرکت‌های سهامی و بورس‌های اوراق بهادار بُعد تازه‌ای به حسابداری بخشید و آن لزوم ارائه گزارش‌های مالی به سهامداران برای آگاه کردن آن‌ها از چگونگی اداره سرمایه‌هایشان، ارزیابی عملکرد و سنجش کارائی مدیران و بالاخره آینده سرمایه‌گذاریشان بود.
گسترش بازار سرمایه، گروه‌های دیگری را هم متوجه صورت واحدهای مالی اقتصادی کرد که از آن‌ها به عنوان استفاده‌کنندگان برون‌سازمانی یاد می‌شود. این امر به نوبه خود لزوم اصلاح اطلاعات مندرج در صورت‌های مالی جهت رفع نیازهای استفاده‌کنندگان جدید را افزایش داد.
حسابرسی
وظیفه و نقش نوین حسابداری را حسابداران شاغل در موسسات نمی‌توانستند به تنهایی انجام دهند زیرا وجود رابطه استخدامی مستقیم، آن‌ها را به پذیرش نظرات مدیران واحدهای اقتصادی در تهیه صورت‌های مالی ناگزیر می‌کرد و از طرفی اشتغال در موسسات، نوعی جانبداری طبیعی از آن موسات را درپی داشت. حال آن که صورت‌های مالی باید نیازهای گروه‌های مختلف استفاده کننده با علایق و منافع متفاوت و احتمالا متضاد را برآورده می‌کرد.
برای آن که گروه‌های مختلف استفاده کننده بتوانند به صورت‌های مالی تهیه شده توسط موسسات اعتماد بیشتر بنمایند، حسابداران خبره‌ای انتخاب شدند و وظیفه یافتند که با رسیدگی به مدارک اسناد و حساب‌ها هرگونه تقلب و سوءاستفاده را کشف و نسبت به صورت‌های مالی، بی‌طرفانه اظهارنظر کنند و این کار حسابرسی نامیده شد.
دولت و حسابداری
از دوران باستان تا پایان قرون وسطی، تغییر اساسی در هدف از حسابداری دولتی که پس دادن حساب به پادشاهان و حکومت بود پیدا نشد و حسابداری دولتی تنها از نظر کمیت توسعه پیدا کرد اما اوضاع ثابت نماند و در نهایت با انقلاب کبیر فرانسه و در ادامه با شروع اندیشه کنترل عمومی بر هزینه‌های دولت و الزام مسئولان و مجریان امور دولتی به پاسخگوئی به قانون‌گذاران، هدف حسابداری دولتی دگرگون شد و به وسیله‌ای برای پس دادن حساب دولت به نمایندگان مردم تبدیل شد.
در ادامه، پیدایش و رواج سیستم بودجه، حسابداری دولتی متناسبی را ضروری ساخت که باعث شد حسابداری دولتی به صورت رشته متمایزی از حسابداری شکل بگیرد. در دهه‌های بعد، به ویژه پس از جنگ جهانی دوم، حسابداری دولتی تکامل یافت و از شکل ساده خود به یک سیستم پیچیده‌تر تبدیل شد.
در پی تحولات اقتصادی اقتصادی-سیاسی قرن هجدهم، اندیشه برقراری عدالت اقتصادی در جوامع شکل گرفت و یکی از راه‌های رسیدن به آن اخذ مالیات‌های مستقیم به ویژه مالیات بر درآمد به جای مالیات‌های غیرمستقیم بود.
از اواسط قرن نوزدهم (پس از جنگ جهانی اول) با توسعه حسابداری، مالیات بر درآمد در کشورهای مختلف رایج شد و پس از جنگ جهانی دوم با کاربرد نرخ‌های تصاعدی به یکی از منابع مهم تأمین درآمد دولت تبدیل شد.
لازمه اجرای درست قوانین مالیاتی، استفاده وسیع از خدمات حسابداری هم در بخش خصوصی و هم در بخش عمومی بود که زمینه رشد و توسعه حسابداری را فراهم آورد. به گونه‌ای که در ایرانِ عصر حاضر، اولین قانونی که حرفه حسابداری و حسابرسی را به رسمیت شناخت، قانون مالیات بر درآمد بود.
پس از جنگ جهانی دوم، اجرای برنامه‌های بازسازی و نوسازی ویرانی‌های جنگ و اجرای برنامه‌های رشد و توسعه اقتصادی، زمینه مداخله دولتی را در امور اجتماعی بالا برد و قوانین بیشتر و گسترده‌ای در جهت هدایت و نظارت بر فعالیت‌های اقتصادی وضع گردید. علاوه بر این، از سیاست‌های مالیاتی در جهت تشویق و یا جلوگیری از فعالیت‌های اقتصادی و جهت دادن به سرمایه‌گذاری‌ها بیشتر استفاده شد.
این گونه قوانین، حسابداری را در جهت رعایت الزامات قانونی منعطف کرد و باعث شد که روش ها و راه‌حل‌های مناسبی را بیابد و بکار بندد. در همین راستا، مراجع نظارت دولتی بر کار حسابداری ایجاد و مراجع حرفه‌ای حسابداری نیز خود به تدوین دستوارالعمل‌ها و استانداردهایی پرداختند که رویه‌های حسابداری متناسب با رعایت الزامات قانونی را ارائه و نیازهای دولت به اطلاعات مالی را برطرف کند.
دولت‌ها از گذشته تا به الان، همواره به دنبال توسعه و پیشرفت اقتصادی بوده و هستند و چنین برنامه‌ریزی اقتصادی مستلزم ارائه اطلاعات مالی دقیق از متغیرهای کلان اقتصادی است. برای تامین چنین اطلاعاتی، سیستم حسابداری ملی ابداع شد. این رشته از حسابداری رابط بین اقتصاد و حسابداری است. دامنه حسابداری ملی در طول سال‌های اخیر به اندازه‌گیری، حسابداری و گزارش کیفیت زندگی اجتماعی در هر جامعه گسترده شد و حسابداری اجتماعی نام گرفته است.
حسابداری و تحولات تکنولوژی
در اوایل قرن بیستم، با عرضه ماشین‌های مکانیکی تحول بزرگی در ابزار کار حسابداری رخ داد. استفاده از انواع ماشین‌های حساب تا آغاز نیمه دوم این قرن در کشورهای صنعتی کاملا رایج شد.
تغییرات وسیع در تکنولوژی ابزار‌های تولید و استفاده تجاری از نسل اول کامپیوتر در کارهای تولیدی و اداری از اوایل دهه ۱۹۵۰، تحول بنیادی در ابزار کار حسابداری به وجود آورد. این ماشین‌ها که توانایی پذیرش برنامه و پردازش انبوهی از اطلاعات را با سرعت زیاد داشتند می‌توانستند بسیاری از عملیات تکراری حسابداری را با سرعت و دقت بالا انجام دهند.
به مرور زمان، با کاهش حجم و افزایش قدرت پردازش و ارزان‌تر شدن، کامپیوترها به مهمترین ابزار کار حسابداری تبدیل شدند. البته قطعا کامپیوتر چیزی جز ابزار کار نیست و تنها در حالتی می‌تواند به صورت موثر در حسابداری استفاده شود که استفاده‌کنندگان آن، آگاهی کاملی از اصول و روش‌های حسابداری و استفاده از کامپیوتر داشته باشند و در غیر این صورت مفید نخواهد بود.
کتاب اصول حسابداری سازمان حسابرسی، مصطفی علیمدد و نظام‌الدین ملک آرایی اصول حسابداری، عبدالکریم مقدم و علی شفیع‌زاده اصول حسابداری، جلد دکتر عزیز نبوی